Militaire belangen gaan weer voor gezondheid van de omwonenden

De Eerste Kamer heeft maandagavond met staatssecretaris Visser (Defensie) gedebatteerd over het voornemen tot toepassing van de Rijkscoördinatieregeling bij de voorgenomen vestiging – tegen de zin van het gemeentebestuur in – van een militair radarstation in het Gelderse Herwijnen. Zowel de Tweede Kamer als de Eerste Kamer dienen in te stemmen met het toepassen van een dergelijk zwaar middel.

Diverse fracties toonden zich maandagavond kritisch over het vanuit het ministerie gevolgde proces en het passeren van de lokale democratie. De staatssecretaris kreeg het verwijt niet serieus naar alternatieve locaties gezocht te hebben en onvoldoende oog te hebben gehad voor de cumulatieve gezondheidsrisico’s, omdat er in Herwijnen ook al een radarstation is van het KNMI. Anderzijds werd de noodzaak en het nationale belang van snelle vervanging van het verouderde radarstation dat thans in Nieuw Millingen is gevestigd, breed onderschreven.

Maandagavond kwamen de Eerste Kamerleden en de staatssecretaris in eerste termijn aan het woord. Dinsdagochtend debatteert de Kamer vanaf 10.00 uur verder met staatssecretaris Visser over dit onderwerp.

Senator Dessing (FVD) gaf in zijn maidenspeech aan dat de aanloop en het gevolgde traject geen schoonheidsprijs verdienen. Vragen van omwonenden over cumulatie van straling die boven acceptabele norm zou komen. Er is onvoldoende gecommuniceerd dat deze norm niet wordt overschreden en vragen over alternatieve locaties zijn niet goed opgepakt. De Rijkscoördinatieregeling is een zwaar instrument, maar de staatssecretaris heeft goede stappen gezet om haar keuze uit te leggen en te onderbouwen. Hierdoor is de locatie een goede keuze voor de fractie van Forum voor Democratie. Dessing vroeg de staatssecretaris toe te zeggen dat maximale stralingswaarden niet worden overschreden. Onder voorbehoud van zorgvuldige toepassing, dat het stralingsniveau onder de waarde zal blijven en dat de staatssecretaris goed zal communiceren met de bevolking zal de FVD-fractie instemmen met het besluit vanwege het nationale belang.

Senator Janssen (SP) gaf aan de dat zijn fractie het proces met betrekking tot het radarstation in Herwijnen met stijgende verbazing heeft gevolgd. De keuze voor Herwijnen is in 2014 gevallen zonder nader onderzoek; de gemeente wilde aanvankelijk meewerken maar – na een herindeling – nu niet meer. Er zijn veel zorgen onder de bevolking en geen bestuurlijke medewerking. Er worden kritische vragen gesteld, terechte vragen volgens Janssen, onder meer over de straling. Het ministerie van Defensie heeft onvoldoende rekening gehouden met de nieuwe politieke werkelijkheid, maar alleen gezorgd voor verstoorde verhoudingen en de macht laten spreken. De juiste weg is nu om eerst huiswerk doen dat in 2014 is nagelaten, en dat kan ook zonder Rijkscoördinatieregeling. De staatssecretaris moet uit de groef dat radarstation in Herwijnen een nationaal belang is; een nieuw radarstation is nationaal belang, maar niet per se in Herwijnen. Dat moet eerst uit onderzoek blijken. De argumenten en de weging moeten navolgbaar zijn. En er moeten geen belemmeringen zijn, zoals de stralingswaarde. De SP-senator Janssen vroeg de staatssecretaris of zij bereid is eerst de onderzoeken af te ronden alvorens? Inzetten van Rijkscoördinatieregeling is ontijdig, onnodig en daarmee ongewenst, zo concludeerde senator Janssen.

Senator Koole (PvdA) betwistte de noodzaak van goede radardetectie niet. Hij vroeg zich echter wel af of dit het opzijzetten van de lokale democratie rechtvaardigt: dan moeten er zwaarwegende redenen zijn en is instemming van beide Kamers nodig. De communicatie met de inwoners van West-Betuwe verdient geen schoonheidsprijs. Inmiddels zijn er twee onderzoeken gestart door het ministerie van Defensie: naar de cumulatie van straling en naar alternatieven. Koole vroeg zich af of de regering ook de zorgen van inwoners meeneemt over bijvoorbeeld het vermogen van de radar.

Senator Koole stelde ook dat het inroepen van de Rijkscoördinatieregeling op dit moment niet nodig is als twee lopende onderzoeken – naar alternatieve locaties en naar cumulatieve gezondheidsrisico’s – voldoen aan de hoogste eisen van zorgvuldigheid. “Het inroepen van de Rijkscoördinatieregeling is niet nodig voor de zorgvuldigheid van beide onderzoeken”, aldus Koole. Pas als uit zorgvuldig onderzoek zou blijken dat Herwijnen de enige en beste is komt inroeping Rijkscoördinatieregeling aan de orde, aldus Koole, die ook nog vragen stelde over de dekking van de militaire radar. Hij vroeg zich ook af waarom de ene keer wel wordt gerept van hinder voor windmolenparken en de andere keer niet. Senator Koole drong er bij de staatssecretaris op aan om met het inroepen van de Rijkscoördinatieregeling te wachten tot de onderzoeken over de gezondheid en alternatieve locaties medio december gereed zijn.

Tijdverlies levert het volgens hem niet op, die onderzoeken moeten toch afgewacht worden. De nationale veiligheid is van groot belang, maar dat geldt evenzeer voor de zorgen van de inwoners van Herwijnen en de lokale democratie in West-Betuwe.

Senator Ganzevoort (GroenLinks) noemde het besluit van de regering geen zorgvuldig en overtuigend besluit. De vraag is niet of er een nieuw radarstation moet komen, maar of er geen onaanvaardbare stapeling van risico’s optreedt. Kunnen de burgers de overheid nog vertrouwen, zo vroeg hij zich af. Bij een zorgvuldig en transparant proces had de regering het paardenmiddel van de Rijkscoördinatieregeling niet uit de kast hoeven te trekken. Hij sprak van een tunnelvisie bij de regering die een zorgvuldige afweging van locaties in de weg heeft gestaan. “Men is eenvoudigweg gestopt met zoeken en heeft alleen naar de meest voor de hand liggende opties gekeken”, aldus Ganzevoort. Ook hij wees erop dat de nieuwe radar in Herwijnen niet zorgt voor landelijke dekking en bijvoorbeeld Maastricht niet afdekt.

Volgens senator Ganzevoort kan het overrulen van de gemeentelijke verantwoordelijkheid noodzakelijk zijn, maar alleen als het radarstation niet beter elders gebouwd kan worden. Die noodzaak daar is nog niet aangetoond. Dat maakt het overrulen van de lokale democratie volgens hem zo discutabel. Daarom is het te vroeg om de Rijkscoördinatieregeling in te roepen. Hij vroeg ook of de staatssecretaris de inwoners gerust kan stellen over het (piek)vermogen van de radartoren en of de staatssecretaris kan garanderen dat er straks niet ineens een radar met een hoger dan aangegeven vermogen verschijnt. Ganzevoort verklaarde niet tegen een nieuwe radartoren te zijn, eventueel in Herwijnen, maar wel tegen de manier van handelen van de overheid waardoor burgers het vertrouwen verliezen, het bruuskeren van burgers en andere overheden. Hij vroeg de staatssecretaris ruiterlijk toe te geven dat de keuze voor Herwijnen een toevalstreffer was en dat daarmee het denken over alternatieven is gestopt.

Senator Huizinga-Heringa (ChristenUnie) constateerde in haar maidenspeech dat de antwoorden van de staatssecretaris de afgelopen maanden haar verzoek eerder vertroebelden dan verhelderden. Bijvoorbeeld over het al dan niet meewerken van het lokale bestuur en het in de knel komen van de bouw van windmolenparken. Zij miste een directe heldere onderbouwing van de noodzaak om met de Rijkscoördinatieregeling de lokale democratie buitenspel te zetten. Het belang van de militaire radar is volgens senator Huizinga-Heringa duidelijk en die radar moet er ook tijdig komen. Maar de staatssecretaris heeft volgens de ChristenUnie-senator niet onderzocht of Herwijnen de enige locatie is waar een goede radar gebouwd kan worden.

De Tweede Kamer eiste daarom niet voor niets eerst goed onderzoek voor een eventueel definitief akkoord en is alleen voorwaardelijk akkoord gegaan. Er is veel onrust en de lokale gemeenschap maakt zich grote zorgen. Volgens senator Huizinga-Heringa is het van groot belang dat er nu duidelijkheid komt en goede antwoorden op de vragen. Met de start van de Rijkscoördinatieregeling staat naar haar mening zeker niet vast dat het radarstation daar ook gebouwd zal worden, ook al gaf zij aan de indruk te hebben dat de staatssecretaris het hier koste wat het kost wil doorzetten.

Senator De Vries (Fractie-Otten) gaf in zijn maidenspeech aan dat het debat ging over het gebrekkige huiswerk van de staatssecretaris is de Rijkscoördinatieregeling. Hij noemde het een regenteske manier van besturen van dit land. “Daar ergeren wij ons al jaren aan”. Hij hekelde het besluitvormingsproces waarmee de regering op lichtzinnige manier denken met alle machtsmiddelen de lokale democratie buitenspel te kunnen zetten. Hij verwees naar het niet afgeven van de Omgevingsvergunning, de nabijheid van een andere radar (KNMI), de naar zijn mening onacceptabele gezondheidsrisico’s en sprak van een machtsgreep van het Rijk. Senator De Vries vroeg de staatssecretaris ook waarom de uitkomsten van onderzoek naar alternatieven zo lang op zich laat wachten. Hij wil dat voorafgaand aan de stemming de uitkomsten van dat onderzoek beschikbaar zijn. Senator De Vries wilde ook weten hoe het zit met: de maximale veilige afstand van het radarstation naar de bebouwing, het piekvermogen van de radar, de cumulatieve stralingseffecten bij beide installaties en de mogelijkheid om het KNMI-station voor buitenradar te vervangen door de militaire radar. Hij concludeerde dat de politieke radar van de staatssecretaris duidelijk niet goed afgesteld stond en dat de belangen van inwoners van Herwijnen en de gezondheid van omwonenden uit het oog zijn verloren.

Senator Arbouw (VVD) merkte in zijn maidenspeech op dat zijn fractie meteen al overtuigd was van de noodzaak van een snelle besluitvorming. Volgens hem is het een nationaal belang om een goed werkend radarstation te hebben. Het inzetten nu van de Rijkscoördinatieregeling noemde hij daarbij niet meer dan logisch; de Wet op de Ruimtelijke Ordening biedt die mogelijkheid ook. De operationele noodzaak staat buiten kijf en de landsveiligheid is hier in het geding, dan hoeft de gekozen locatie niet de beste locatie te zijn. Senator Arbouw zei de zorgen over de zorgvuldigheid van het proces, de noodzakelijke rechtszekerheid en de zorgen van de bewoners van Herwijnen te begrijpen. Daarom is het goed om nu alvast een solide onderzoek te laten uitvoeren naar alternatieve locaties. Dat kan volgens senator Arbouw het beste als onderdeel van de Rijkscoördinatieregeling. Die biedt de beste garantie voor een zorgvuldige bestuurlijke weging en spoedige afhandeling.

Senator Rietkerk (CDA) gaf in zijn maidenspeech aan dat de gemeente eerstverantwoordelijk is voor ingrepen met een gemeentelijk belang en daarbij de belangen waarborgt van haar inwoners. Maar omdat de gemeente West-Betuwe de coördinatie niet op zich wil nemen, heeft de rijksoverheid de wettelijke opdracht de Rijkscoördinatieregeling toe te passen; het gaat immers om een nationaal belang. Hierbij wordt voldaan aan de wettelijke voorwaarden, inspraak en zorgvuldige belangenafweging zijn gegarandeerd. Het proces heeft lang geduurd en is niet gladjes verlopen. Verbeteringen zijn nodig en de staatssecretaris moet het vertrouwen zien terug te winnen. Ze is op weg, maar er is meer nodig, volgens Rietkerk. Worden inwoners betrokken in fase van voorontwerp, kunnen ze dan ook inbreng leveren, krijgen ze een serieuze reactie. Ondanks nadere checks van diverse instituties zijn de zorgen van bewoners niet weg. Omgevingsvergunning moet voldoen aan de wettelijke normen. De Eerste Kamer gaat ook over het toepassen van de Wet op de Ruimtelijke Ordening, maar de Tweede Kamer gaat over de locatiekeuze. Niet dubbelen of dat debat overdoen. De CDA-fractie denkt positief mee over het toepassen van de Rijkscoördinatieregeling.

Senator Moonen (D66) gaf aan dat het ministerie van Defensie in 2013 al is begonnen met het zoeken naar een nieuwe locatie. Gemeenteraad Lingewaal was aanvankelijk akkoord, maar stelde het bestemmingsplan later toch niet vast. Daarmee bleef de Rijkscoördinatieregeling over als mogelijkheid, niet als een verplichting.

Senator Moonen gaf aan dat de cumulatie van alle straling binnen de maximale stralingswaarde moet blijven. Zij toonde zich bezorgd dat door deze discussie nu ook de aanleg van windmolenparken is stil komen te liggen, omdat Defensie geen verklaringen van geen bezwaar meer afgeeft. Volgens senator Moonen ligt daarom nu de realisatie voor 900 MW aan windmolenprojecten stil. De fractie van D66 hecht zeer aan een ordentelijk proces voor bewoners. Onderzoek moet plaatsvinden naar andere locaties. Bij Rijkscoördinatieregeling wordt verzekerd dat alle nodige onderzoeken worden gedaan. Haar fractie heeft moeite met hoe het ministerie omgaat met het proces. Bewoners en gemeenten worden heel lang in onzekerheid gehouden. Defensie heeft kostbare tijd verspeeld door niet tijdig naar andere locaties te kijken, aldus Moonen. Volgens haar moet uit de onderzoeken nu blijken of Herwijnen de enige geschikte locatie is en of gezondheid binnen de juiste normen blijven voordat er sowieso een schop de grond ingaat. Zij vroeg toezeggingen van de staatssecretaris over de inrichting van het proces van inspraak en een brief aan beide Kamers waarin de staatssecretaris verantwoording aflegt over de kwaliteit van proces tijdens het gehele project en hoe zij invulling heeft gegeven aan voorstellen voor alternatieve locaties en hoe ze is omgegaan met inspraak van de bewoners.

Senator Koffeman (PvdD) noemde het radarstation in Herwijnen een ingrijpende inbreuk op de kwaliteit van de omgeving en betwijfelde of dit een goed gebruik is van de omgeving. Met nadelige gevolgen voor wandelaars, fietsers, inwoners van Herwijnen en de fauna, zoals vleermuizen die zich niet goed meer kunnen oriënteren. Senator Koffeman constateerde dat het verzet van de plaatselijke bevolking groeit en dat een juridisch mijnenveld dreigt voor de staatssecretaris, met als mogelijk gevolg dat zij onderuitgaat bij de bestuursrechter. Hij vroeg de staatssecretaris of zij een plan-B heeft als ze vastloopt, en dat laatste achtte hij reëel. Hij wees ook op de discrepantie tussen de veilige afstand van 100 meter die de staatssecretaris hanteert en de 1500 meter uit de VNG-richtlijnen. Ook senator Koffeman sprak van een inbreuk op de lokale democratie en stelde dat een goed gemotiveerd besluit van het parlement vereist is.

Senator Van Dijk (SGP) noemde het begrijpelijk dat het veel stof doet opwaaien, gaat om een sterke radar. De staatssecretaris heeft een flinke portie huiswerk meegekregen van de Tweede Kamer. Van Dijk vroeg nadrukkelijk of het stralingsniveau inderdaad te hoog is en of er serieus wordt gekeken naar alternatieve locaties. Volgens Van Dijk wekt de regering de indruk met de Rijkscoördinatieregeling de bocht af te willen om de gemeente voor voldongen feiten te plaatsen. De SGP-senator stelde ten slotte dat er twee mogelijkheden zijn: of er zijn alternatieve locaties en dan is de Rijkscoördinatieregeling niet nodig, of er zijn geen alternatieven denkbaar en dan kan het wel. Van Dijk sprak de hoop uit dat de staatssecretaris de zorgen overtuigend weet weg te nemen.

Staatssecretaris Visser memoreerde in haar antwoord in eerste termijn dat in 2012 duidelijk werd dat de radars moesten worden vervangen uit het oogpunt van nationale veiligheid. Herwijnen is een zeer geschikte locatie. De gemeente Lingewaal gaf in 2015 aan bereid te zijn tot medewerking. In 2017 kwamen er zorgen om gezondheid door de gemeente naar aanleiding van vragen van bewoners. Maar het kan uiteraard ook buiten West-Betuwe, zo stelde de staatssecretaris, als der inderdaad goede alternatieven zijn. Belangrijk om niet met tunnelvisie te werken. We zijn alternatief onderzoek al gestart omdat we zorgen serieus nemen. Alle suggesties zijn ook welkom, aldus Visser.

De staatssecretaris gaf op vragen van senator Koole aan dat de onderzoeken zorgvuldig en daarvoor alleen het inzetten van de Rijkscoördinatieregeling niet nodig, die zouden even zorgvuldig zijn. Maar, ook snelheid is belangrijk, en dat kan met de Rijkscoördinatieregeling ook goed. Ze hield de Kamer voor dat niet te lang gewacht moet worden omdat anders de werking van de radarstations niet meer te garanderen is. Er is sprake van een nationaal belang. “De tijd begint te dringen”, aldus Visser die ook aangaf het belangrijk te vinden dat de inspraak goed wordt geregeld.

Tot slot zei staatssecretaris Visser dat het niet mogelijk is om met twee radars heel Nederland af te dekken, daarvoor is Nederland te groot. Daarvoor gaan we proberen samen te werken met onze buurlanden, zo gaf zij aan. Voordat er een schop de grond in gaat worden de Kamers op basis van uitgebrachte onderzoeken in staat gesteld om hierover vragen te stellen, zo besloot de staatssecretaris haar inbreng in eerste termijn.

Bron: Eerste Kamer